ਮਨੁ / Manu

ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਨੁ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਮਨੁ ਦਾ ਨਾਮ ਸਵੈਯੰਭੂ ਮਨੁ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸ਼ਤਰੂਪਾ ਸੀ। ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਬਗੈਰ ਜਨਮ ਲੈਣਾ, ਸਵੈਯੰਭੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਮਨੁ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਮਾਨਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਸਵੈਯੰਭੂ ਮਨੁ ਨੂੰ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,  ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਰੰਭ। ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ-ਭਾਸ਼ਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਮੈਨ, ਮਨੁਜ, ਮਾਨਵ, ਆਦਮ, ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ਮਨੁ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

 ਉਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੂਤ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਮੰਨਣ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਣ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਮਨੁ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨਵ (ਮਨੁ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ)  ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਵੈਯੰਭੂ ਮਨੁ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰੂਪਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਿਯਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਾਂਪਾਦ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਲੜਕੀਆਂ ਆਕੁਤੀ, ਦੇਵਹੁਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੂਤਿ ਸਨ। ਆਕੁਤੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ  ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੂਤਿ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦਕਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।

 ਦੇਵਹੁਤੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਕਰਦਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਕਪਿਲ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇਵਹੁਤੀ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸੀ।  ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵ੍ਰਿਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਨੁ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਪ੍ਰਿਯਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਾਂਪਾਦ ਵਿਚ, ਵੱਡੇ ਬੇਟੇ ਉੱਤਾਂਪਾਦ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੁਚੀ ਹੈ। ਉੱਤਾਂਪਾਦ ਦੀ ਸੁਨੀਤੀ ਨੇ ਧ੍ਰੁਵ ਅਤੇ ਸੁਰੁਚੀ ਨੇ ਉੱਤਮ ਨਾਮ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।  ਧ੍ਰੁਵ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਤੀਬਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਚ ਸਰਵ ਉੱਚ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।  ਮਨੁ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਬੇਟੇ ਪ੍ਰਿਯਵ੍ਰਤ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਦੀ ਧੀ ਬਹਿਰਸ਼ਮਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਸ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ।

ਮਨੁ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਸ੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਨੁ ਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸਨ। ਇਹ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਨਾਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇ ਅਨਰਥ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਰਣ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਰਣ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਰਣ ਕਰਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ। ਭਾਵ, ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਜਿਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਵਰਣ ਕਹਾਇਆ।  ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਜਾਤੀ ਹੈ।

 ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਨੁ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਸਾਰਾ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਉੱਤਾਂਪਾਦ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸ਼ਤਰੂਪਾ ਨਾਲ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਨਮੀਸ਼ਾਰਨਯ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਸਵੈਯੰਭੂ ਮਨੁ ਦੇ ਯੁੱਗ  ਵਿਚ ਰਿਸ਼ੀ ਮਰੀਚੀ, ਅਤਰੀ, ਅੰਗੀਰਸ, ਪੁਲਹ, ਕ੍ਰਿਤੁ, ਪੁਲਸੱਤਯ ਅਤੇ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਹੋਏ ।  ਉਕਤ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਮਨੁ ਸਮੇਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਕ, ਯੋਗ, ਕਿਰਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵਾਲਮੀਕਿ / Maharishi Valmiki

ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਰਤਨਾਕਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ - ਪੌਸ਼ਣ  ਭੀਲ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਭੀਲ ਜਾਤੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਈ ਡਾਕੂ ਬਣ ਗਏ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਲਈ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦਾ ਲੁੱਟਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਘੜਾ ਭਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ  ਜੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸੀ। ਰਤਨਾਕਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ  ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਪਾਪ  ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਰਤਨਾਕਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪਾਲਣ- ਪੌਸ਼ਣ ਲਈ। ਫੇਰ ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਜਿਸ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਪਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਕੀ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਫਲ ਵੀ ਭੋਗੇਗਾ?

 ਇਸ 'ਤੇ, ਰਤਨਾਕਰ ਨੇ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਾਂ ਭੋਗੇਗਾ, ਮੇਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜਾ ਰਹੇਗਾ। ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ, ਜੇ ਉਹ ਹਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਧਨ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਰਤਨਾਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸਨੇ ਰਤਨਾਕਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਆਘਾਤ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਦੇ ਇਸ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਛੱਡਦਿਆਂ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਮਰਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਾਲਮੀਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਾਮਾਇਣ ਮਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੁਟੇਰੇ ਰਤਨਾਕਰ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਾਲਮੀਕਿ ਬਣ ਗਏ। ਅੱਜ, ਵਾਲਮੀਕਿ ਜਯੰਤੀ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਮਾਇਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਾਣ, ਸੱਚ, ਪਿਆਰ, ਭਾਈਚਾਰੇ, ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਸੇਵਕ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾਈ। ਵਾਲਮੀਕੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਆਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰਾਹ ਬਦਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਮਹਾਨ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਏ। ਇਹ ਕਿਰਦਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ / Rishi Durvasa.

ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਰਵਾਸਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਗਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਬਹੁਤ ਭਕਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਕ੍ਰੋਧ ਜਲਦੀ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ,  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਨੂੰ ਸਤਯੁਗ, ਦੁਆਪਰ ਤੇ ਤ੍ਰੇਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਿਆਨ  ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦਾ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ, ਸ੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ ਗੀਤਾ, ਰਾਮਾਇਣ, ਕਾਲੀਦਾਸ, ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਆਦਿ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ.  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਿਸ਼ੀ ਅਤਰੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਅਨੁਸੁਯਾ ਸਨ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂਗੇ. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ. ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਡਰੋਂ ਇਥੇ-ਉਥੇ ਲੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ, ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਗੁੱਸੇ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਉਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਰਿਸ਼ੀ ਅਤਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਨੁਸੁਯਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੰਚਿਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਅਨੁਸੁਯਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਦੁਰਵਾਸਾ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਜੰਮੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੜਚਿੜੇ ਸਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਸੀ. ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਜਿੰਨਾ ਸੌਖਾ ਸੀ, ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਉਨਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ. ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦਾ ਕ੍ਰੋਧ ਏਨਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹੀ ਘਾਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਗੁੱਸੇ ਕਾਰਨ, ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰਾਪ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ ਕਾਰਨ ਰਾਜੇ, ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤੇ, ਭੂਤ,  ਰਾਖਸ਼, ਅਸੁਰ  ਕੋਈ ਅਛੂਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।

ਮਹਾਨ ਚਾਣਕਯ / Great Chankya

ਚਾਣਕਯ ਕੋਟਿਲਯ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਖਿਆਤ ਸੀ। ਉਹ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੇ ਮਹਾਂ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਚਾਣਕਯ ਦਾ ਨਾਂ , ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਤੇ ਥਾਂ ਤਿੰਨੋਂ ਹੀ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹਨ। ਕੋਟਿਲਯ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਟਿਲਯ ਦੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸ੍ਤਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਪੰਡਿਤ ਸ਼ਾਮਾਸ਼ਾਸ੍ਤਰੀ ਨੇ ਕੋਟਿਲਯ ਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ।  ਕੋਟਿਲਯ  ਨਾਂ  ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਨੂ ਪੁਰਾਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੋਟਿਲਯ  ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਨਾਮਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਜਿਸਦੇ ਵਿਚ ਚਾਣਕਯ ਨਾਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਕੋਟਿਲਯ ਨੂੰ ਚਾਣਕਯ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਚਾਣਕਯ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਚਾਣਕਯ ਅਖਵਾਇਆ। ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤਾਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ  ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਦ ਬਸਤੀ ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮੱਲਾਹ ਨਾਮਕ ਥਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਉਸਨੂੰ ਚਾਣਕਯ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਉਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂਗੁਪਤ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਨਾਂ ਵਿਸ਼ਨੂਗੁਪਤ ਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਵਿਸ਼ਨੂਗੁਪਤ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਕੋਟਿਲਯ , ਚਾਣਕਯ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂਗੁਪਤ ਨਾਵਾਂ  ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਸੰਦਰਭ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ  ਵਾਤਸਯਾਯਨ , ਮਲੰਗ ,ਦ੍ਰਵਿਮਲ ,ਅੰਗੁਲ ,ਵਾਰਾਨਕ , ਕਾਤਯਾਨ  ਆਦਿ। ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਨਾਂ ਸਹੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

 ਪਰ  ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ  ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸ੍ਤਰ  ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਟਿਲਯ ਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਰਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ। ਚਾਣਕਯ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦੇ ਮਹਾਂ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਤਕਸ਼  ਸ਼ੀਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦ੍ਯਾਲਯਾ ਦੇ ਆਚਾਰ੍ਯ  ਵੀ ਸਨ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਅਰਥ - ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਮਕ ਗ੍ਰੰਥ  ਰਾਜਨੀਤਿ , ਅਰਥਨੀਤੀ , ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ , ਸਮਾਜਨੀਤੀ ਆਦਿ ਦਾ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਅਰਥ - ਸ਼ਾਸਤਰ ਮੌਰਯ ਕਾਲੀਨ  ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਦਰਪਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਨੂ - ਪੁਰਾਣ , ਭਾਗਵਤ  ਆਦਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਚਾਣਕਯ ਦਾ ਨਾਂ ਆਇਆ ਹੀ ਹੈ , ਬੌਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ  ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਬਰਾਬਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ , ਇਸ ਵਿੱਚ  ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਣਕਯ ਰਾਜਸੀ ਠਾਟ -ਬਾਟ  ਤੋਂ ਦੂਰ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੁਟਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਤਿ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਮੌਰਯ ਸਮਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਂਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚਾਣਕਯ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉੱਚ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਤਿਯਾਧਿਕ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਇਆ।

ਉਹ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ  ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਮਕਾਨ ਦੀ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਬਰ ਦੇ ਉਪਲੇ ਥੋਪੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ  ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਮੰਤਰੀ ਆਪਣੇ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦਾ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਰਮੱਠਤਾ  ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਵਾਨਪ੍ਰਸਥ ਜੀਵਨ ਵਯਤੀਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ , ਯਸ਼ - ਮਾਨ ਤੇ ਪਦ ਦਾ ਕੋਈ ਲੌਭ  ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਵੀਤਰਾਗੀ , ਤਪੱਸਵੀ , ਕਰਮਠ  ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅੱਜ ਵੀ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ। ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਂਡ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਟਿਲਯ ਤਾਂ ਵਿਖਿਆਤ ਹੈ ਹੀ , ਇਕ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਅਤੇ ਚਤੁਰ ਰਾਜਨੀਤਿਗ੍ਯਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿਆਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਮਘਦ  ਸਮਰਾਜ  ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।

ਕੋਟਿਲਯ  ਨੇ ਕਿਹੜੇ - ਕਿਹੜੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਟਿਲਯ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥ ਅਰਥਸ਼ਾਸ੍ਤਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸਭ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚਾਣਕਯ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼੍ਯ ਕਾਮੰਦਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਤਿਸਾਰ ਨਾਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ  ਕਿ ਚਾਣਕਯ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਧੀ  ਬਲ  ਨਾਲ ਅਰਥਸ਼ਾਸ੍ਤਰ ਰੂਪੀ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚਿਆ ਹੈ। ਚਾਣਕਯ ਦਾ ਅਰਥਸ਼ਾਸ੍ਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਘਰ - ਘਰ  ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਚਾਣਕਯ ਸਭ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਸਨ। ਵਿਸ਼ਨੂਗੁਪਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਮਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੋਤਿਸ਼ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਆਯੁਰਵੇਦ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਵੈਦ ਜੀਵਨ ਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ।